TUMBAKU, ATHARI ZA KIAFYA NA UZUIAJI

Tumbaku ni kitu ambacho kimekubalika kijamii ulimwenguni kote.  Matumizi yake yameenea katika jamii zote na makundi yote ya kijamii, wanaume na wanawake, matajiri na maskini, wadogo na wakubwa, vijana na wazee, isipokuwa tu kwa watoto wadogo sana.  Uzalishaji na utengenezaji wake ni shughuli ya kiuchumi ya mabilioni ya pesa, ikiajiri mamilioni ya wafanyakazi na kulipa kodi ya mabilioni kwa serikali.  Hili limefanya iwe vigumu kwa serikali nyingi kutoa amri ya kupiga marufuku matumizi yake.  Hata hivyo, ni moja ya vitu vyenye kujenga hali ya juu sana ya mazoea au uraibu, ni sumu kwa mazingira na mwili, na leo inabakia kuwa ni kisababishi cha magonjwa yanayoweza kuzuilika na vifo kabla ya wakati ulimwenguni kote.

Epidemiolojia

Ripoti ya utafiti wa kiulimwengu kwa vijana wanaovuta sigara huko Kenya 2006, ulikuwa na picha hii ya kusikitisha ya hali ya tumbaku nchini Kenya:

·          Nchini Kenya watu milioni 1.1 walio chini ya umri wa miaka 18 walikuwa ni waraibu wa tumbaku.

·         Wakenya wanavuta sigara bilioni 10 kila mwaka, ambazo ni sawa na zaidi ya sigara 500 kwa kila mtu mzima kwa mwaka, ambayo ni sawa na sigara 2 kwa kila mtu mzima kwa siku.  Asilimia 65.7 ya watu nchini Kenya wanavuta sigara.

·      Kodi ya tumbaku inaingiza shilingi za Kenya bilioni 5 kwa mwaka, lakini inagharimu mara tano zaidi katika gharama za matibabu.

·         Asilimia 13-15 ya wanafunzi wa umri chini ya miaka 15 wanavuta sigara.

·         Asilimia 44.8 ya vijana wa umri wa miaka 18-29 ni wavutaji wa asilimia 52 ya wanavyuo na vyuo vikuu wanavuta.

·         Asilimia 30 ya watoto (milioni 1.5) wanahatarishwa kwenye moshi wa sigara nyumbani kwao.  Asilimia 80 ya wavulana na wasichana waliohojiwa kwenye utafiti wameona matangazo yanayohamasisha uvutaji kwenye magazeti na majarida.

·         Asilimia 50 ya wavutaji na asilimia 20 ya wavutaji wapya walikuwa na vitu kama tisheti, kofia au kalamu zenye nembo ya sigara.

·         Asilimia 25 ya watoto walifikiria kuwa wavulana na wasichana wanaovuta wanaonekana kuvutia zaidi.  Watangazaji wanahusisha kuvuta kuvuta sigara na kuwa mtulivu, kuchukua majukumu na kukua.  (Utafiti huu ulifanywa na Wizara ya Afya na Elimu kwa msaada wa WHO).

Sigara siyo aina pekee ya tumbaku yenye hatari.  Hata tumbaku isiyo na moshi kama vile ugoro, na zile zinazotafunwa zinazo hatari nyingi za kiafya kama sigara.

Patholojia (Kiiini, asili, na sababu ya ugonjwa)

Tumbaku iliyokaushwa bila kuchomwa ina: Nikotini, viajenti vinavyoweza kusababisha kansa, na sumu zingine ambazo zinaweza zikasababisha magonjwa ya fizi na saratani ya mdomo.  Wakati inapounguzwa moshi unaotokea unakuwa na nikotini, carbon monoxide na zaidi ya michanganyiko mingine 4000.  Moshi huo unayo zaidi ya michanganyiko 40 inayosababisha saratani.  Kinachosalia baada ya nikotini na mvuke kuondolewa kinaitwa lami.  Mkupuo wa mvuke unakuwa na Carbon monoxide, vitu vinavyowasha kwenye mfumo wa hewa, sumu za njia za hewa na michanganyiko mingine inayoweza kufukizwa kama hewa.

Nikotini ndiyo sumu kuu na inayojenga mazoea (uraibu) katika sigara.  Ni mchanganyiko unaosisimua.  Dozi inayoweza kusababisha kifo ni miligramu 40 au tone moja la nikotini halisi: ambalo ni sawa na kiwango kinachopatikana katika sigara mbili.  Nikotini halisi isiyochanganywa na kitu cho chote ni sumu kali sana ambayo katika dozi ya juu itasababisha mara moja – shinikizo juu la damu, mapigo ya moyo yasiyo ya kawaida, kupooza kwa misuli na kushindwa kupumua, mtukutiko wa maungo au degedege, kupoteza fahamu na kifo.

Nikotini ni moja ya vitu vyenye kujenga uraibu na kudhuru kwa siri.  Ni kwa sababu mwili hujifunza kuchukuliana nayo kwa haraka na wengi wa watumiaji wanakuwa na uchu wa muda mrefu wanapojaribu kuacha.  Hii ndiyo inayosababisha kujenga uraibu wa tumbaku.

Usugu wa sumu ya tumbaku na nikotini unahusika na orodha ndefu ya magojwa:

Magonjwa yanayo husiana na uvutaji wa sigara

1.       Mfumo wa moyo na mishipa ya damu:

Kariia asilimia 30 ya zaidi ya vifo 500,000 vinavyotokana na maradhi ya ateri za moyo vinahusishwa na uvutaji wa sigara.  Idadi kubwa ya magonjwa ya mishipa ya damu ya kwenye moyo, shtuko la moyo na kufa sehemu ya msuli wa moyo husababishwa na ateriosklerosisi (ugonjwa wa mishipa ya ateri ambapo kuta zake huwa nene, ngumu na zilizopoteza uwezo wake wa kutanuka na hivyo kipenyo chake pia kupungua).

2.       Kiharusi:

Uvutaji                 sigara takribani unaongeza maradufu hatari ya mtu kupata kiharusi.  Uharibifu wa mishipa yako ya ateri inaongeza mkusanyiko wa “plateleti” zinazohusika na kuganda kwa damu, na hivyo kuziba kwa mishipa ya damu na hayo hupelekea kupata kiharusi.

3.       Saratani:

Uvutaji wa tumbaku unasababisha idadi kubwa ya saratani ya mapafu.  Uvutaji wa sigara unasababisha asilimia 90 ya vifo vinavyotokana na saratani ya mapafu kwa wanaume, na asilimia 80 kwa wanawake.  Saratani zingine zinazohusiana na uvutaji wa sigara ni ile ya zoloto, midomo, umio, kongosho, figo, na kibofu cha mkojo.

4.       Mimba:

Wanawake wanaovuta sigara wakati wa ujauzito wana uwezekano mkubwa zaidi wa kupata athari zifuatazo:

•              Kuachia na kuvuja damu chini ya kondo la nyuma.
•              Hatari ya kuharibika mimba
•                    Kuzaa njiti – Watoto wachanga wana uwezekano mkubwa wa kufa baada tu ya kuzaliwa kwao, ni wadogo kulinganisha na umri wa mimba, wana mwelekeo zaidi wa vifo vya haraka vya watoto wachanga na wanachelewa katika ukuaji wao.
• 
  
  5.       Maradhi yanayohusiana na upumuaji:
• 
  

Uvutaji tumbaku unahusiana sana na maradhi ya upumuaji.  Asilimia 90 ya maradi sugu ya kuziba kwa njia ya hewa inasababishwa na uvutaji na pia inahusika na asilimia 20 ya vifo vyote.

6.       Matatizo mengine:

Uvutaji wa sigara unaathiri karibu kila kiungo cha mwili, kwa mfano: maradhi ya macho kama mtoto wa jicho uzeeni, mabadiliko kwenye retina.  Ngozi (kuwa na kunyanzi mapema) na tumbo (kuchelewa kupona kwa vidonda vya tumboni).

Wanaovutishwa moshi wa sigara

Madhara ya kiafya ya wanaovutishwa moshi wa sigara karibu ni sawa tu na yale ya wavutaji.  Wale ambao kila wakati wako karibu na moshi wa wavutaji (wanaovutishwa au wavutaji baridi) wanakabiliwa na hatari zifuatazo kiafya:

•       Maradhi ya ateri za moyo
•       Saratani ya mapafu
•       Maambukizi katika mfumo wa upumuaji
•       Pumu

Uraibu (Mazoea sugu)

Tumbaku ni yenye kufanyiza uraibu.  Inafikiriwa kuwa inabadilisha hali na mwenendo.  Tumbaku inaaminika kuwa na nguvu ya kujenga uraibu iliyo sawa na pombe, kokeini na afyuni.  Kwa tafsiri uraibu ni ugonjwa sugu.

Usimamizi

Uvutaji sigara ndiyo sababu inayoongoza ya vifo na maradhi yanayozuilika ulimwenguni, na sababu kuu ya vifo vya mapema ulimwenguni kote.  Ziko njia mbalimbali za kuweza kushughulika:

Kitabibu

1.       Wanaweza wakaitikia tiba mbadala ikichanganyika na nikotini kidogo.

2.       Kuondoa sumu kwa kutumia Clonidine

3.       Bupropion – inayotuliza mfadhaiko

4.       Mecamylamine – inazuia nikotini kupokewa na seli na inayofika vizuri katika mfumo wa neva.  Ina kikomo cha kufaa kwake.  Kasi ya mafanikio jumla kwa kuacha kabisa kwa mwaka mmoja ni asilimia 20.

Kuna mafanikio kidogo kwa wavutaji wenye mfadhaiko.

Uzuiaji

Njia pekee inayofaa sana kupambana na uvutaji sigara ni kuzuia uvutaji.

Elimu na sera za serikali za kusimamia uzalishaji, uuzaji, matumizi na matangazo vinakwenda pamoja.  Jambo bora zaidi ni kuwa kamwe usivute sigara ya kwanza.  Kutokana na ujinga na ushamba, vijana wengi wanakuwa mateka wa mazoea ya kuvuta tumbaku.  Watengenezaji wanafanya matangazo yanayovutia na yenye kutamanisha sana yakiahidi furaha ya ajabu na maisha yenye kuridhisha, yaliyojaa fahari.  Lakini ni waangalifu sana kiasi kwamba hawawezi kukwambia ukweli wote.